Edukacja muzyczna dzieci w nauczaniu zintegrowanym

Dziecko kontakt ze sztuką ma już od najmłodszych lat, ponieważ w otaczającym nas świecie zauważamy różne formy sztuki, które wzajemnie się przenikają i współistnieją. Początkowo ten kontakt jest podświadomy, jednak wytwarza on naturalną potrzebę współuczestnictwa w tworzeniu i odbieraniu takich przeżyć przez dziecko. Inspirowanie człowieka do twórczego rozwiązywania problemów lub twórczej reakcji na otaczający go świat znajduje zastosowanie w późniejszych latach jako rodzaj aktywności. Sztuka stanowi również szansę ocenia prawdziwego człowieczeństwa, ze względu na to, że artystyczne doświadczenia to istota pełnej ludzkiej osobowości. Aktywność artystyczna człowieka to:

• zajęcia praktyczno-techniczne,
• literatura,
• wychowanie muzyczne,
• wychowanie plastyczne.

W kształtowaniu postaw dziecka największe znaczenie mają te aktywności, które przekazują treści artystyczne pozawerbalne, a więc wychowanie plastyczne i muzyczne.  Upodobanie ludzi młodych do muzyki jest czymś naturalnym. Dzieci lubią eksperymentować słowem, śpiewać, grać na instrumentach muzycznych, poruszać się w rytm słuchanej muzyki. Muzyka może być dla sposobem wyrażenia spontaniczności. Na edukacje muzyczną uczniów klas I-III bezpośrednio wpływa szkoła oraz rodzinny dom, natomiast media i rówieśnicze środowisko ma również pływ ale pośredni[1]

Już niemowlęta przejawiają zainteresowanie dźwiękami pod postacią grzechotek, dzwoneczków,  płaczących lalek itp. Pierwsze zwiastuny muzycznych predyspozycji obserwowane są w rodzinnym środowisku, a w przedszkolu oraz w szkole powinno się te predyspozycje przedłużać i rozwijać. Jedną z form aktywności muzycznej w szkole jest gra na instrumentach. Dzięki tej formie nauczyciel ma możliwość skutecznego kształtowania wrażliwości młodego człowieka, rozwijając przy tym poczucie rytmu oraz umiejętność rozpoznania wysokości dźwięków. Gra na instrumentach wpływa także na rozwój inwencji twórczej oraz wyobraźni, a oprócz tego rozwija sprawności manualne dziecka[2]. Narząd głosowy przede wszystkim służy mowie, natomiast śpiew, jako przedłużenie mowy, wyraża uczucia, przeżycia i nastroje. W czasie wczesnoszkolnego kształcenia, mowa i śpiew dorosłych są wzorem, dlatego każdy nauczyciel podczas prowadzonych lekcji powinien uważać na intonacjną czystość, poprawną dykcję i prawidłowo postawiony głos.

Taniec i ruch z muzyką towarzyszą dzieciom na każdym etapie życia, gwarantując wspólną zabawę oraz jako spontaniczna forma aktywności. Dzieci poprzez improwizację uczą się wykorzystania ruchu w przestrzeni i w miejscu, podkładają słowa, naśladują ruchy innych[3]. Dziecko w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym dynamicznie rozwija własne możliwości. Psychika i jego osobowość nie jest jeszcze skrępowana strachem przed kompromitacją, negatywną reakcją otoczenia, ośmieszania czy krytyczną samooceną. Muzyka rozwija w dziecku pomysłowość, zaradność oraz uczy jak postępować z ludźmi[4]. Małe dzieci bardzo szybko uczestniczą  w twórczej aktywności muzycznej pod postacią śpiewu, gry na instrumentach, ruchu z muzyką, tworzenia muzyki, percepcji muzyki, kształcenia świadomych, muzycznych wyobrażeń. Zadaniem nauczyciela jest wybranie takiej formy, która najbardziej będzie odpowiadać uzdolnieniom i predyspozycjom dzieci[5]. W młodszym, szkolnym wieku orientacja zabawkowa zmienia się na zadaniową. Uczeń skupia się na osiągnięciach i wynikach. Następuje intensywny rozwój podstawowych muzycznych zdolności oraz doskonalenie ich. W wieku od 6 do 7 lat dla dziecka muzyka nie stanowi tylko tło do zabaw, ale jest przedmiotem zainteresowania i umysłowych operacji. Dzieci w wieku od 7 do 9 roku życia ja wyjątkowo podatne na kształcenie muzyczne.  Następuje również dalszy rozwój rytmiczny[6].

Pomiędzy 9, a 13 rokiem życia obserwuje się stabilizację zainteresowań i zdolności muzycznych. Dziecko w tym czasie przymuszane do muzyki bardzo często rezygnuje, natomiast to które przejawia spontaniczną aktywność muzyczną zatrzymuje ją do końca życia. W tym okresie najbardziej rozwija się sprawność i techniczne umiejętności niezbędne w nauce gry na instrumencie. Zdolności muzyczne to indywidualna cecha człowieka. Dziecko uzdolnione muzycznie szybko uczy się muzyki oraz nabywa szczególne sprawności w danej dziedzinie muzycznej. Bardzo ważna jest tutaj wrażliwość emocjonalno-sensoryczna na  bodźce dźwiękowe, określająca różnicowanie struktur i elementów muzycznych, wyobraźnia i pamięć muzyczna, potrzeba kontaktu z muzyką. Przede wszystkim to pamięć muzyczna, słuch muzyczny i poczucie rytmu decydują jak szybko dana osoba nabywa sprawności i uczy się[7].

Kształcenie muzyczne uczniów w klasach I-III

 Edukacja przez sztukę odgrywa bardzo ważną rolę w rozwoju dziecka, obejmuje ona treści plastyczne, literackie oraz muzyczne. Muzyka zajmuje tutaj szczególne miejsce, ponieważ jej dokładny wpływ na człowieka nie do końca jest wyjaśniony. Na pewno wszechstronnie ona oddziałuje na sferę intelektualną, sensoryczną oraz emocjonalną, a więc człowiek obcujący z muzyką ma szansę na harmonijny rozwój. Muzyka na etapie wczesnoszkolnym buduje podstawę dalszego kształcenia, a jako środek humanistycznej edukacji, uwrażliwia na dany krąg wartości. Służy ona rozwojowi każdego ucznia pod względem fizycznym, estetycznym, emocjonalnym oraz intelektualnym, a nierozwijana estetyczna wrażliwość sporadycznie pojawia się w późniejszych latach. Niezbędna jest ona do rozumienia muzyki i jej znaczenia, a bez niej trudno jest budować edukacyjne działania muzyczne. Okres edukacji wczesnoszkolnej jest kluczowy dla rozwoju potencjału muzycznego człowieka, bowiem kształtowanie się uzdolnień muzycznych kończy się około dziewiątego miesiąca życia. Również jakiekolwiek zaniedbania w zakresie kształtowaniu zdolności muzycznych są praktycznie nie do odrobienia. W związku z powyższym nauczyciel muzyki pracujący z dziećmi w klasach I-III ma do wypełnienia niezwykle ważne zadanie, od którego w dużej mierze zależą późniejsze zdolności ucznia.

Muzyka w procesie edukacji włączona jest na różnych poziomach, najczęściej wykorzystywana jest jako:

• przedmiot wartościowania, przeżywania i poznania,
• środek ćwiczenia i prowokowania różnych typów wartościujących zachowań,
• środek relaksacji,
• środek aktywizujący wyobraźnie, myślenie i wyzwalający emocje[8].

Problemem we współczesnym świecie jest niejasność w dookreślaniu fundamentalnych wartości , inaczej kryzys wartości i metanarracji. Coraz trudniej jest nam znaleźć trwałe punkty odniesienia w otaczającej nas rzeczywistości ze względu na niestabilność kultury ponowoczesnej oraz erozję wartości. Również świat muzyki w kontekście muzyki staje się „nieprzejrzysty”, dobrym przykładem to atakowanie tradycyjnych wartości kulturowych (wódka Chopin, pies Beethoven), propagowanie aksjologicznie niejednoznacznych osobistych wzorców (ideologia muzyki rozrywkowej) lub medialne nagłaśnianie i wyróżnianie muzyków, których „produkcje” są najlepiej sprzedawane, co nie zawsze równa się z rzeczywistymi osiągnięciami artystycznymi. Taka sytuacja jest szczególnie trudna dla młodych dzieci, ponieważ oni nie potrafią jej ocenić w dojrzały sposób, rozpoznając przekazywane wartości. Żyjąc w świecie w którym brakuje wzorców w naturalnym środowisku wychowawczym oraz zauważa się rozluźnienie więzi rodzinnych, edukacja powinna być pomocą dla młodego pokolenia w procesie samorealizacji oraz w poszukiwaniu sensu życia. Działanie to jest niezwykle ważne na etapie wczesnoszkolnym, ponieważ to tutaj poprzez identyfikację oraz naśladownictwo przejmowane są przez ucznia wartości uznawane przez niego za znaczące, a więc w szkole tą role pełni nauczyciel.

Obecność muzyki jest szansą dla ucznia klas I-III na rozpoznanie i zrozumienie wartości zawartych w niej, osiągając tym samym twórczą partycypację w świecie symbolicznej kultury. Jednak odczytywanie tkwiących w muzyce bogactwa wartości nie jest zadaniem łatwym, przez co nie zawsze jest ona wykorzystywana przez nauczyciela[9]. Funkcje jakie spełnia muzyczna edukacja jest wiele. Jako element ogólnej edukacji kreuje kulturowy świat znaczeń jednostki[10]. Kultura muzyczna nabywana jest jako skutek zamierzonych i niezamierzonych oddziaływań środowiskowych, jednak główny obowiązek i ciężar z zakresu edukacji muzycznej spoczywa na placówkach oświatowych. Przygotowanie uczniów do odbioru muzyki w sposób świadomy wymaga stałego treningu, opartego na kierowaniu ich spostrzeżeń w czasie słuchania, zwracaniu uwagi na najistotniejsze cechy danego utworu i jego treści muzyczne oraz pozamuzyczne. Aby zainteresować młodych słuchaczy i w pełni ich zaktywizować należy rozwijać wyobraźnię oraz inwencję od najmłodszych lat, zachęcając ich do odbierania, wyszukiwania, przekształcania i zapamiętywania materiału muzycznego. Przy czym należy pamiętać, że muzyczne przeżycia przez dzieci są pełniejsze gdy one same są zaangażowane w jej prezentację oraz wykonanie[11].

Jednym z najważniejszych celów muzycznej edukacji jest przygotowanie ucznia do aktywnego i świadomego korzystania z dóbr kultury i różnorodnych dziedzin sztuki oraz do uzyskania umiejętności integrowania poznanych treści i swobodnego poruszania się w konkretnym zakresie wiedzy. Takie działanie przyczynia się do osiągnięcia kompetencji poznawczo-estetycznych, które w całym późniejszym życiu człowieka będą owocowały[12]. Zadaniem edukacji muzycznej jest wykształcenie wrażliwych, aktywnych i świadomych odbiorców muzyki, posiadających umiejętność do przyzwania i rozumienia arcydzieł literatury muzycznej. Muzyka obecna w edukacji wczesnoszkolnej posiada ogromne wartości ogólnorozwojowe, takie jak:

• rozbudzenie twórczej postawy wobec siebie oraz świata,
• rozwój ogólnej i muzycznej wrażliwości dziecka,
• stymulowanie rozwoju zainteresowań,
• umożliwienie aktywnego uczestnictwa w kulturze.

Szczegółowe cele kształcenia będą niezwykle ważne dla wszechstronnego rozwoju muzycznego dziecka. Obejmują one:

• wykształcenie podstawowych zdolności muzycznych – poczucie rytmu, słuch wysokościowy, umiejętność wyobrażeń słuchowych powiązanych z pamięcią muzyczną,
• wykształcenie muzykalności – emocjonalne przeżywanie muzyki,
• stosowanie terapii poprzez muzykę – działania uspokajające, usuwanie opóźniej rozwoju sfery ruchowej, wzrokowej, słuchowej i mowy,
• pobudzenie twórczego myślenia i wyobraźni[13].

Opanowane podstawowych pojęć oraz wiedzy o muzyce ściśle wiąże się z procesem przyswajania informacji z różnych działów programowych. Uczniowie zdobywają wiedzę muzyczną w czasie muzykowania, nauki piosenek, tworzenia muzyki, słuchania utworów muzycznych czy ruchu przy muzyce. Wiadomości nie mogą być głównym tematem lekcji, nie stanowią wyodrębnionego działu programowego lecz powinny wynikać z aktywnej działalności muzycznej uczniów w czasie percepcji, odtwarzania i tworzenia muzyki. Równocześnie kształcone są wykonawcze sprawności, zdolności percepcyjne, wrażliwość muzyczna oraz postawa wobec kultury muzycznej. Treści kształcenia w nauczaniu początkowym obejmują ćwiczenia mowy, śpiew, rytmikę, improwizację ruchową, słuchanie muzyki, tworzenie muzyki oraz śpiew[14].