Współczesne koncepcje zajęć muzyczno-ruchowych w przedszkolu

Podejście do zajęć muzyczo-ruchowych w przedszkolu

Wraz z nadejściem ruchu Nowego Wychowania, który poszukiwał innowacyjnych teoretycznych i praktycznych metod wychowania w różnych dziedzinach sztuki narodziły się koncepcje wychowania muzycznego, które funkcjonują do dziś[1]. M. Przychodzińska – Kaciczak zamiennie do słowa „koncepcja” używa określeń „system” lub „program” i definiuje je w następujący sposób: są to takie programy, które w sposób konsekwentny określają cele, treści, formy, metody kształcenia, proponują programy przedmiotu – wychowanie muzyczne dla szkolnictwa i kształcenia nauczycieli, opierają się na określonych podstawach estetyczno – pedagogiczno – psychologicznych, weryfikują teoretyczne założenia w badaniach empirycznych i przez lata sprawdziły się w praktyce edukacyjnej[2]. Autorzy najsłynniejszych koncepcji wychowania muzycznego w szczególny sposób w swoich teoriach podkreślają ważną rolę różnorodnych form muzycznych tj. śpiew, gra na instrumentach, ruch przy muzyce, słuchanie i tworzenie muzyki. Nie bez powodu wymienione działania są głównymi i podstawowymi elementami większości koncepcji wychowania muzycznego, występują jednak z różnym nasileniem i dynamiką[3]. W niniejszym artykule zostaną opisane podstawowe i najsłynniejsze koncepcje wychowania muzycznego opracowane przez wybitnych pedagogów i kompozytorów. Będą to programy Emila Jaques – Dacroze’a, Karola Orffa oraz Zoltana Kodaly’a.

Wychowanie muzyczne według E. Jaques-Dalcroze`a

Emil Jaques – Dalcroze, szwajcarski muzyk, kompozytor oraz pedagog żyjący na przełomie XIX i XX w. był jednym z przedstawicieli nurtu Nowego Wychowania. Jego głównym postulatem było wzmocnienie roli aktywności oraz spontanicznej twórczości w wychowaniu. Liczne obserwacje i badania pozwoliły autorowi omawianej koncepcji na wyróżnienie w niej trzech podstawowych członów[4]:

• rytmika i plastyka (ćwiczenia całego ciała, które prowadzić mają do maksymalnego wniknięcia w strukturę muzyki oraz które z korzyścią wpływają na rozwój psychiczny oraz fizyczny wychowanka),
• improwizacja (lekcja ma być intensywna, prowadzona w twórczej atmosferze; zadaniem nauczyciela jest tworzenie improwizacji muzycznych, natomiast zadaniem dzieci wykonywanie ćwiczeń rytmiczno – plastycznych. Każda lekcja muzyki opiera się na zasadzie budowania twórczej atmosfery oraz twórczego i aktywnego stosunku dzieci wobec muzyki; według tej koncepcji ćwiczenia rytmiczne powinny być przeplatane tworzeniem muzyki oraz improwizacją ruchu)
• solfeż (metoda kształcenia słuchu przeniknięta ideą wykształcenia poczucia tonalnego, która podkreśla ważną rolę elementu rytmicznego).

Rytmika według Jaquesa – Dalcroze’a polega na wprowadzaniu stałych ćwiczeń zgodnie z zasadą stopniowania trudności. Ich celem jest uaktywnienie całego działa dziecka, pobudzenie jego wyobraźni, poczucia własnej wartości ale także wprowadzenie przyjemniej i radosnej atmosfery. Ćwiczenia według Dalcroze’a mają również na celu poprawę koncentracji dziecka i wywołania większej świadomości swojego ciała. Poniżej zostaną zaprezentowane przykłady zabaw stosowane w koncepcji dalcrozowskiej jednak należy pamiętać, że tylko część z nich przeznaczona dla dzieci w wieku przedszkolnym. Pozostałe,  nadają się do działań bardziej specjalistycznych, np. dla dzieci uczących się w szkołach muzycznych[5].

• Maszerowanie w takt muzyki z taktowaniem lub bez taktowania.
• Ćwiczenia w zaznaczaniu fraz za pomocą gestów i ruchów.
• Ćwiczenia w powiększaniu i zmniejszaniu wartości rytmicznych wchodzących w skład taktów rytmicznych (augumentacja i diminucja).
• Ćwiczenia w realizacji ruchowej zmiennych metrów.
• Ćwiczenia odprężające – oddechowe.
• Ćwiczenia prowadzące do uniezależnienia ruchów, tzw. dysocjacyjne. 
• Ćwiczenia inhibycyjno – incytacyjne.
• Ćwiczenia słuchowe.
• Ćwiczenia w improwizowaniu.
• Ćwiczenia w dyrygowaniu.
• Ćwiczenia w zakresie wielogłosowości rytmicznej.
• Ćwiczenia wolne[6].

Niniejsza koncepcja wychowania muzycznego wymaga od nauczyciela prowadzącego odpowiedniego przygotowania oraz pewnych umiejętności. Należy pamiętać, że nie każdy nauczyciel wychowania przedszkolnego może ją stosować; częściej wykorzystywana jest podczas dodatkowych zajęć rytmicznych. Koncepcja dalcrozowska stosowana jest przedszkolu najczęściej w postaci zajęć rytmicznych, rzadziej lub prawie w ogóle nie wykorzystuje się improwizacji oraz solfeżu – są to metody wykorzystywane częściej w ośrodkach akademickich oraz w szkołach muzycznych[7].

Koncepcja pedagogiki muzycznej według C. Orffa

Carl Orff – niemiecki, pedagog, muzyk, kompozytor i humanista. Twórca idei powszechnego wychowania muzycznego. Jego głównym i najsłynniejszym osiągnięciem było zaprojektowanie instrumentów muzycznych, które według jego koncepcji służyć miały zawodowym muzykom ale również amatorom oraz dzieciom. Efekty swojej długoletniej pracy zawarł w obszernym dziele swojego życia – Schulwerk. Twórca tej koncepcji wychowania muzycznego zakładał, że na pozytywne efekty oraz na twórczość dziecięcą składać powinny się najprostsze gesty, słowa, ruchy i najbliższe otoczenie. Uważał, że te najprostsze dziecięce działania są najlepszą inspiracją do wszelakiej działalności muzycznej dziecka. Wychowanie muzyczne wg Orffa ma przynosić dziecku radość i satysfakcję. Formy tj. ruch, taniec, śpiew, mowa, pantomima czy gra na instrumentach mają przybliżać dzieci do muzyki i wywoływać jego radosną twórczość. Teoria Carla Orffa zakładała jedność muzyki i tańca, a w późniejszej formie jedność muzyki, tańca oraz mowy[8]. Carl Orff, był twórcą specjalnego instrumentarium muzycznego, które do dziś jest obecne w każdym przedszkolu. Są to m.in.[9]:

• instrumenty perkusyjne o niekreślonej wysokości dźwięku tj. bębenki, talerze, trójkąty, kastaniety, drewienka, tamburyny, marakasy czy terkotki,
• instrumenty perkusyjne o określonej wysokości dźwięku, np. dzwonki, metalofony, ksylofony, kotły czy szklane naczynia napełnione wodą,
• instrumenty strunowe smyczkowe i szarpane tj. wiole, lutnie, gitary, wiolonczele,
• instrumenty dęte (flety proste, fujarki, rogi itp.).

Jak uważał autor, gra na instrumentach jest dużo łatwiejszą formą muzykowania niż śpiew, czy ruch do muzyki. Jest to forma, która nie wymaga od dziecka specjalnych zdolności muzycznych, a przede wszystkim – mogą w niej brać udział wszystkie dzieci. Ogromną rolę w wychowaniu muzycznym według Orffa pełni improwizacja. Początkowo, tworzenie muzyki przez dzieci ma charakter swobodny i spontaniczny i najczęściej przybiera formę improwizacji wokalnych, instrumentalnych, wokalno – instrumentalnych oraz ruchowych. Stopniowo, przeradzają się one w twórczość bardziej zaplanowaną, mieszczącą się w pewnych założeniach dotyczących współbrzmienia, form muzycznych czy prowadzenia linii melodycznej[10]. Kolejnym ważnym elementem w koncepcji Orffa jest swobodny, spontaniczny oraz realizowany w zgodzie z ekspresją dziecka ruch. Początkowo prosty i nieskomplikowany, w postaci marszu, biegu, podskoków i obrotów stopniowo staje się dużo bardziej urozmaicony i głębszy artystycznie. Istotnym elementem jest również taniec, najczęściej regionalny, narodowy, towarzyski lub współczesny jednak co ważne, nie powinien on być odwzorowywany na pewnych ustalonych schematach, krokach czy układach tanecznych ale ma być wynikiem swobodnej dziecięcej improwizacji[11].

Metoda wychowania muzycznego według Z. Kodaly`a

Zoltan Kodaly, węgierski kompozytor, pedagog i działacz społeczny skonstruował swój program wychowania muzycznego opierając się głównie na muzyce ludowej, zwłaszcza ludowej pieśni węgierskiej. Uważał, że pieść ludowa jest wyznacznikiem kultury każdego narodu i to właśnie na niej powinna opierać się nauka muzyki. Bardzo istotne w jego koncepcji jest wychowanie w duchu patriotyzmu oraz kształtowanie pozytywnych postaw wobec ojczyzny[12]. Koncepcja wychowania muzycznego według Kodalya opiera się na trzech głównych elementach[13]:

• solmizacja względna i poczucie tonalności,
• pieśń ludowa,
• śpiewanie i wyobraźnia muzyczna.

Solmizacja, jako najprostsza metoda czytania nut pozwala na kształtowanie słuchu wewnętrznego dziecka. Jest on niezwykle przydatny podczas gry na instrumentach i przy śpiewie. Zoltan Kodaly skupiał się nie tyle na odpowiednim i prawidłowym nazywaniu dźwięków ale na opanowaniu interwałów czyli odległości między dźwiękami. Umiejętność ta, pozwalała dzieciom na śpiewanie w różnych tonacjach, na transponowanie oraz na szybkie odnalezienie się w nowej sytuacji muzycznej[14]. Śpiew jako kolejny ważny element w kodalyowskiej metodzie umuzykalniania miał na celu kształtowanie słuchu muzycznego oraz na rozwijanie wyobraźni muzycznej. Jak uważał autor, najbardziej pożądany i owocny jest śpiew bez akompaniamentu instrumentalnego. Każde dziecko rozpoczynające naukę gry na instrumencie musiało przejść rocznie przygotowanie wokalne. Pozwalało to na wykształcenie słuchu muzycznego i wielu innych zdolności niezbędnych w grze na instrumentach. Solfeż, czyli ćwiczenia do kształcenia słuchu rozwijały nie tylko zdolności wokalne dzieci ale również wpływały na ich ogólny rozwój. Jak pokazują badania, uczniowie, którzy mieli w szkołach lekcje śpiewu odnosili dużo większe sukcesy w nauce, w różnych dziedzinach. Zoltan Kodaly w swojej metodzie zaznacza, aby śpiew był efektywny musi być idealny pod względem rytmicznym, intonacyjnym oraz emisyjnym[15]. Koncepcja Kodalya przyjmuje ogólną dostępność muzyki – tak samo dla dorosłych jak i dla dzieci. Autor uważał, że słuchaniu muzyki powinny towarzyszyć komentarze dotyczące epoki, stylu czy kompozytora. Wyjaśniał, że oprócz wrażeń percepcyjnych działających na emocje i odczucia istotne są również treści jakie muzyka ma przekazać słuchaczom[16].

Muzyka bez wątpienia jest źródłem wszechstronnego rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym. Świadczyć o tym mogą wszystkie informacje zamieszczone w niniejszej pracy. Potwierdzona została teza, iż obecność różnorodnych działań muzycznych w przedszkolu wpływa korzystnie i rozwijająco na dziecięce poznawanie świata. Poprzez aktywny udział w zabawach muzycznych, ruchowych czy improwizacyjnych dzieci samodzielnie i efektywnie poznają same siebie oraz otaczającą je rzeczywistość.